Om omsorg

av Idunn Victoria Rostøl

Me lev sårbare liv, der me frå vogge til grav er avhengige av menneska og naturen rundt oss. Det er vel eigentleg sjølvsagt at det er sånn, men like fullt er det i ei verd som dyrkar det suverene enkeltmennesket eit radikalt faktum. 

Den eineståande eine står visst nok stødig på eigne bein. Hen meistrer både arbeid, givande fritidsaktiviteter (som sjølvsagt ikkje går utover arbeidet) og trening og kostar ikkje samfunnet ei krone; hen treng verken rullestolrampe, skolepsykolog, fødselspermisjon, tannregulering, morsmålopplæring eller høyreapparat. Det einaste hen treng er fleksitid og moglegheita til å bli løfta fram som det fortreffelege samfunnsmennesket hen er, og det skjer jo når dei fæle motpartane til den eine får seg ein smekk i budsjettframlegg, festtaler og kommentarfelt. Men kven er denne eine, eigentleg? Eg har aldri møtt hen, og eg trur eigentleg heller ikkje at hen finst eller nokon gong har funnest. Idéen om den sjølvberga eine leier oss likevel til å måla vår eigen og andre sin verdi ut frå i kva grad me døyr som eit autonomt pluss-tal i samfunnet sitt rekneskap. Eit einsamt race. Korleis hamna me her? Og korleis kan me skapa eit samfunn med ein annan målestokk; ein målestokk som anerkjenner sårbarheit og som ser ein ibuande og urokkeleg verdi i menneske og natur? Eitt stikkord: omsorg.

Idéen om den sjølvberga eine leier oss likevel til å måla vår eigen og andre sin verdi ut frå i kva grad me døyr som eit autonomt pluss-tal i samfunnet sitt rekneskap. Eit einsamt race. Korleis hamna me her?

Krise er eit velbrukt ord i den norske offentlegheita, og tilstandane det blir klistra på er vonde hendingar som over tid blir kvardag. Omgrepet er meint å omfatta akutte vanskar og avgjerande vendepunkt, men har hamna i par med seige saker som klimakrisa, finanskrisa, flyktningkrisa og koronakrisa. Eit anna par er omsorgskrisa, og det er dette paret denne teksten skal dreia seg om. Underbetalte og overarbeida omsorgsarbeidarar, nav-brukarar som blir uskyldig dømte for trygdesvindel og den skeive fordelinga av koronasmitten er alle symptom på eit større problem, nemleg ein mangel på omsorg og verdsetting av omsorg på både individ- og samfunnsnivå. Nokon vil òg hevda at alle ovannemnte krisepar heng saman med nettopp denne superkrisa, omsorgskrisa, som slår ut i full, uhyggeleg blom når ein dumpar gruveslam i fjordar, reddar storbankar og lar småspararar gå til grunne, menneske druknar ved porten til fort Europa og dei rike landa grabbar til seg vaksinar. Desse overgrepa er nemleg moglege fordi me ikkje utfordrar grensene som blir satt for vår omsorg.

Me reflekterer ikkje over dei snevre rammene som blir satt for vår omsorgsfulle kapasitet, praksis og førestillingsevne. Me tenker oss at omsorg er noko i stor grad kvinner og andre sensitive vesen driv på med, og me har klare grenser for kven og kva me har omsorg for; den eksklusive gruppa er «seg og sine», noko som kan omsettast til kjernefamilien pluss eitt valfritt kjæledyr. Omsorg utanfor «seg og sine» er noko ein skal ta seg betalt for eller betala for. Om du tar deg betalt for å gjera eit arbeid utanfor heimen som blir stempla innanfor kategorien omsorg, som barnehagelærar eller sjukepleiar, blir du betalt deretter. Omsorg er ikkje verdifullt. Om du må betala for at nokon skal gjera eit arbeid for deg som blir stempla som omsorg, som å hyra ein brukarstyrt personleg assistent eller snakka med ein psykolog, skal du kjenna på kor pinleg det er at du er avhengig nokon andre og tenka grundig over om dette er noko du eigentleg treng. Eit sånt snevert syn på omsorg fører til eit samfunn der me gøymer vekk det faktum at me alle er gjensidig avhengige av kvarandre, og påfører skam dei individa som måtte minna oss om det. Det fører til eit samfunn der dei som arbeider i yrke me definerer som omsorgsfulle må finna seg i låg lønn og dårlege arbeidsforhold, fordi me ikkje verdsett arbeidet dei gjer. Det fører til eit samfunn der kretsen for kven som er omfatta av eins omsorg er avgrensa til seg, sine og dei ein meiner liknar seg. Konsekvensane av ei slik omsorgskrise kan me sjå på nyheitene kvar dag.

Eit sånt snevert syn på omsorg fører til eit samfunn der me gøymer vekk det faktum at me alle er gjensidig avhengige av kvarandre, og påfører skam dei individa som måtte minna oss om det.

Ei krise kan gje inntrykk av noko fælt ein ikkje har kontroll over. Ein katastrofe. Noko som rammer ein plutseleg, som eit jordskjelv eller ein flodbølge, noko vilt og utan vilje. Aktivistkollektivet Care Collective, som i fjor gav ut The Care Manifesto, meiner at omsorgskrisa ikkje botnar i eit slikt mystisk og hult ingenting, men i villa politikk. Spesielt dei fire siste tiåra har ein sett korleis marknadspolitiske mekanismar har gjennomsyra myndigheiter, der profitt har blitt det styrande elementet og ein evig økonomisk vekst trumfar menneska og naturen sine behov. Marknadslogikk dominerer i samfunnsområde som helsesektoren og skolen, og omsorg har blitt ein privat sak og ei vare på anbod. Nyord som arbeidslinje og new public management har kome til.[1] Me lev i ei tid med «en politisk økonomi der mennesker enten er bidragsytere eller utgiftsposter,» som Jan Grue skriv i Jeg lever et liv som ligner deres.[2]

Me har altså blitt meir eller mindre dugelege brikker som skal sørga for at staten går i pluss, og i dette store spelet er det ikkje rom for dei som ikkje sørger for pengar i felleskassa, eller, desto verre, stel frå ho og snyltar på eit tomt og lite inkluderande fellesskap. Eller, jo, det er eit rom for desse tjuvane; eit forferdeleg trongt og tungvint rom som skal vera så skrekkeleg at ein helst vil komma seg ut så fort som overhovud mogleg, noko som jo sjølvsagt er i samfunnets interesse, for då er ein jo brukande igjen. I Mamma er trygda skildrar Mimir Kristjánsson eit utopisk samfunn, der statsministeren skryt på fjernsynet av at trygdeutbetalingane på eit par tiår har auka frå 140 til 2200 millionar kroner.[3] Statsministeren meiner at dette er eit uttrykk for ein fellesskapstanke og solidaritet mellom ulike samfunnsgrupper. Utopia er Noreg i 1962, statsministeren er Einar Gerhardsen og den hegemoniske tenkinga kring kva ein stat skulle vera openbert ein annan.

Ein kan skapa ein omsorgsfull økonomi, flik av han finst allereie.

Skal me få inspirasjon til alternative måtar å tenka omsorg og samfunn, er historia til nettopp arbeidarrørsla ein god stad å gå. Arbeidarrørsla før og nå blir ofte skildra som eit kampfellesskap, som det jo sjølvsagt er, men ein set ikkje i same grad namn på kva for eit avgjerande omsorgsfellesskap det er. Gjennom song, streikekasser, tramteater og transnasjonale samarbeid har ein skapt eit omsorgsfullt rom der ein både får setja ord på kva for nokre kampar ein kjempar og støtta kvarandre i dei. «Ta hverandre i handa og hold». I The Care Manifesto skriv forfattarane om korleis ein kan førestilla seg ein omsorgsfull økonomi, og då blir ein årelang institusjon frå arbeidarrørsla trekt fram som eit førebilete, nemleg samvirkelaget.[4] I Noreg kjenner me som regel samvirkelaget som eit forbrukarsamvirke. I forbrukarsamvirket går forbrukarane saman om å omsetta varer til fornuftige prisar, og eit eventuelt overskot blir fordelt blant medlemmane, som òg er eigarane. Målet til eit forbrukarsamvirke er ikkje å tyna forbrukarane for å samla formue på eigne hender, men å betra deira økonomiske og sosiale kår. Eit anna eksempel på samvirkelag er bustadbyggelaget, som skal sikra medlemmane, som òg er eigarane, tak over hovudet. Desse forskjellige samvirkelaga presenterer ein alternativ måte å tenka økonomi som radikalt nok ikkje har profitt som mål, men heller set menneska sitt beste i sentrum. Lønna har forsvunne på handleturen og bustadmarknaden har vore ein uoppnåeleg draum, men gjennom å gå saman har ein skapt alternative økonomiske system, der rådande marknadsprinsipp er snudd på hovudet til det beste for vanlege folk. Ein kan skapa ein omsorgsfull økonomi, flik av han finst allereie.

I intervjuet med Gerhardsen kan me ana nokre sentrale trekk ved det Care Collective kallar ein omsorgsfull stat. Ein omsorgsfull stat set omsorg over profitt. Det er ein stat som har som overordna mål å skapa gode liv for alle. Det er ein aktiv stat som gjennom verkemiddel som skatt vil skapa eit samfunn med små forskjellar. Det er ein stat som sørger for at basisbehova er dekka hos alle menneske innanfor grensene sine. Det er ein stat som er gjennomgåande prega av ein solidaritetstanke, der det ikkje er ein skam og ein byrde å måtte søka hjelp hos sine medmenneske og staten, for det er jo nettopp derfor dei er der. Det er ein stat som ser at kvart menneske har ein urokkeleg verdi, og som ser at dei har noko verdifullt og viktig å bidra med gjennom heile livet. Det er ein stat som vernar om naturen.[5]

Skal me bli ein velferdsstat i ordets rette forstand, må me tenka nytt (...) Omsorgsevna vår er rik, og saman kan me skapa omsorgsfulle samfunn, der menneske og natur får utfalda seg.

Ein omsorgsfull stat er ein velferdsstat, eit radikalt fellesskap me i dag bruker som prydord om ein stat som tvinger unge asylsøkarar på eit fly «heim» så snart dei har blåst ut dei atten lysa på bursdagskaka, om ein stat som saboterer reindrifta og sender inkassovarsel til papirlause flyktningar som treng helsehjelp.

Skal me bli ein velferdsstat i ordets rette forstand, må me tenka nytt, eller, me må bruka det me allereie kan på nye måtar, nemleg å bry oss. Me lev i det Care Collective døyper «den omsynslause tidsalderen»,[6] men det treng ikkje vera sånn. Omsorgsevna vår er rik, og saman kan me skapa omsorgsfulle samfunn, der menneske og natur får utfalda seg. Då blir ikkje «velferdsstaten» eit rekneskap me må kutta pensjon og trygd for å få til, men eit verktøy for å skapa gode liv. Då blir ikkje natur, oss sjølv og medmenneske tal me måler strengt i excel-ark. Skal me forma eit samfunn som rommar Livet, må me gjera den vanskelege og viktige oppgåva å ta innover oss i kva grad liva våre er fletta inn i og avhengige av kvarandre, og så ta konsekvensa av innsikta; nemleg å redefinera kva som er verdifullt. Omsorg!!!

Idunn Victoria Rostøl tar ein master i Europeisk kultur ved Universitetet i Oslo og er redaksjonsmedlem i trass!

[1] The Care Collective, The Care Manifesto: The Politics of Interdependence. London: Verso Books, 2020. s. 8-12.

[2] Grue, Jan. Jeg lever et liv som ligner deres. Oslo: Gyldendal, 2018. s. 83.

[3] Kristjánsson, Mímir. Mamma er trygda. Oslo: Kagge forlag, 2019. s. 154-155.

[4] The Care Collective, The Care Manifesto. s. 81.

[5] The Care Collective, The Care Manifesto. s. 59-64.

[6] The Care Collective, The Care Manifesto s. 1.